Onschuldig tot het tegendeel bewezen. Maar niet in Guantanamo

Dit blog verscheen eerder op Daily Matters, de website van Movies that Matter

“De macht van de overheid om een mens in de gevangenis te werpen zonder wettelijke aanklacht en in het bijzonder zonder hem de rechtspraak te verlenen van zijn gelijken, is van een ongekende weerzinwekkendheid en de basis voor een totalitaire regering, hetzij nazi of communistisch.” [1]

Dit citaat van Winston Churchill had op 5 Jahre Leben kunnen slaan, ware het niet dat het in dit geval gaat om een regering van een liberale democratie: de Verenigde Staten. Deze op waarheden gebaseerde film over Guantánamo Bay doet je beseffen dat willekeurige arrestaties, geheime gevangenissen, detentie zonder proces en marteling niet aan communistische of fascistische regimes zijn voorbehouden.  Na de val van de muur leek het er even op dat dergelijke mensenrechtenschendingen tot het verleden behoorden, op een enkele obscure staat na. Ging het nog over mensenrechten, dan ging het vooral over het recht op voedsel, onderwijs of gezondheidszorg. Tot de aanslagen van 11 September 2001. De wereld stond op zijn kop, en de strijd tegen het terrorisme die zich daarna ontplooide zette de burger- en politieke rechten weer op de agenda.

De Duitse filmmaker Stefan Schaller heeft ervoor gekozen om het leven in Guantánamo te beschrijven aan hand van de bijna onwerkelijke memoires van de gedetineerde Murat Kurnaz, opgetekend in Fünf Jahre meines Lebens. Ein Bericht aus Guantánamo. De film begint met de bekende beelden van gevangenen in oranje overals die met zwarte kappen over hun hoofd en geknield in een kooi de scheldpartijen van Amerikaanse soldaten ondergaan. Wat volgt is een indringende weergave van de eerste 475 dagen van de in totaal 1725 dagen durende lijdensweg die de destijds 19-jarige Kurnaz doormaakt in het detentiekamp. Deze dagen worden gekenmerkt door eenzame opsluiting, psychologisch en fysiek geweld, onzekerheid, angst en wanhoop, en de manipulatieve verhoren door de Amerikaanse ondervrager Gail Holford, de enige andere hoofdrolspeler in de film.

Schaller zet Kurnaz neer als een pion in een geopolitiek schaakspel dat de ‘internationale strijd tegen terrorisme’ is gaan heten. “De regels zijn duidelijk en eerlijk. Als je de regels volgt, zal je niets overkomen”, zegt Holford op een bepaald moment tegen Kurnaz. Maar hoe kun je winnen als de spelregels door anderen zijn bepaald en jou niet zijn uitgelegd? Niet alleen zijn sommige regels absurd – gevangenen mogen hun dekens niet over zichzelf heenslaan – ze zijn ook willekeurig en mensonterend. Aangrijpend is de scene waarin Kurnaz weigert het enige stukje leven in het kamp (een hagedis) te doden en drie maanden in een isolatiecel door moet brengen waar hij wordt blootgesteld aan keiharde rockmuziek en extreme kou of warmte. De kijker kan niets anders dan meeleven met Kurnaz die we bijna zien breken totdat hij zich beseft dat hij de grootste troef in handen heeft: onschuldig tot het tegendeel bewezen. Dat inzicht doet hem ook beseffen dat de Amerikanen wel een bekentenis nodig hebben om de martelingen te kunnen rechtvaardigen en zijn lot dus volledig in hun handen ligt, ongeacht of hij meewerkt of niet. Vlak voor het einde zien we nog net hoe Kurnaz bijna berustend de laatste jaren van zijn detentie in gaat en de deken stoïcijns om zich heen slaat.

Hoe deze Duitse ingezetene van Turkse afkomst in 2001 precies in het juridische nomanslandGuantánamo belandt blijft enigszins onduidelijk. De kijker wordt weliswaar meegenomen in het persoonlijke bekeringsverhaal van Kurnaz dat hem uiteindelijk in Pakistan brengt om de ware Islam te leren, maar we komen maar weinig te weten over de manier waarop de Verenigde Staten ‘de strijd tegen terrorisme’ voert. Er blijven veel vragen onbeantwoord zoals, op welke gronden wordt iemand als Kurnaz als terrorisme-verdachte aangemerkt die zonder proces en voor onbepaalde tijd kan worden vastgezet? Waarom werd Kurnaz niet meteen maar later wel vrijgelaten terwijl er nooit voldoende bewijs was dat hij lid was van Al Qaida? Welke rol speelden de Duitse veiligheidsdiensten in de verhoren? En waarom deed Duitsland eigenlijk niets om een Duitse ingezetene in eigen land te laten berechten op basis van een duidelijke aanklacht?

Hoewel de politieke context meer aandacht had kunnen krijgen maakt 5 Jahre Leben pijnlijk duidelijk dat er alleen maar verliezers zijn in de internationale ‘strijd tegen terrorisme’. Letterlijk zelfs, wanneer Holford zegt: “Ik heb verloren, Kurnaz, de vraag is: heb jij gewonnen?”. Guantánamo zal voor altijd een zwarte bladzijde blijven in de geschiedenis van de VS die de internationale rechtsorde al jaren met voeten treedt. 5 Jahre Leben is daarmee een waarschuwing voor ons allen dat mensenrechten nooit een vanzelfsprekendheid zijn en we waakzaam moeten blijven, ongeacht de politieke kleur van een regime.